Język neutralny płciowo. Na czym polega niebinarna polszczyzna i jak ją stosować? Na dole obrazu znajdują się zatemperowane góry kolorowych kredek ułożonych kolorami jak na tęczy. Powyżej napis: Wszyscy równi wobec języka!
język nie wyklucza

Język neutralny płciowo: równi wobec języka

Dopiero kiedy znajdziemy się w którejś z grup dyskryminowanych językowo zauważymy, że język nie każdego traktuje na równi. 

Dyskryminacja językowa może być:

  1. gramatyczna – kiedy utrwalone zasady językowe wymagają podawania słów w formie wskazującej na płeć męską lub żeńską – to duży problem w polszczyźnie.
  2. słownikowa (leksykalny) – kiedy wiele słów występuje tylko w formie męskiej.
  3. frazeologiczna – kiedy utarte zwroty i powiedzenia dyskryminują pewne grupy.

Problem frazeologiczny jest najłatwiejszy do pokonania. Stosunkowo łatwo jest unikać sformułowań na temat np. typowo męskich lub żeńskich umiejętności i cech. Czasami da się uniknąć nawet zwrotów wykorzystujących słowa pan/pani.

Problem słownikowy jest trudniejszy, bo mierzymy się z wszechobecną binarnością języka polskiego. Paradoksalnie nie chodzi o to, że form neutralnych nie da się tworzyć. Po prostu ich tworzenie jest tylko opcja, furtką, z której przez długie lata nikt nie korzystał. Wydawało się, że nie ma odbiorców takich form. 

Oto kwestie językowe poruszone w tym poście:

Feminatywy

Były jednak odbiorczynie form żeńskich. Mimo to, niektórzy tworzenie feminatywów wciąż postrzegają jako radykalne posunięcie. Jedną z powszechnie znanych kobiet walczących o feminatywy w przestrzeni publicznej jest Kazimiera Szczuka. Jako osoba publiczna bywała zapraszana do różnych mediów i prosiła, by nazywać ją gościnią. Prowadzony przez nią program telewizyjny, Najsłabsze ogniwo był emitowany w latach 2004-2006. Dziś, prawie 15 lat i dziesiątki artykułów i opinii językoznawczych później, prowadzący programy telewizyjne wciąż uważają za stosowne i zabawne żartowanie z rzekomej zawiłości tego słowa. 

Mimo wszystko, walka o feminatywy, choć żmudna i pozornie bezowocna, jest bardzo prosta, bo rodzaj żeński bez problemu wpisuje się w powszechnie przyjęte reguły języka polskiego, a stosowanie form żeńskich jest kwestią poglądów, ogłady i dobrej woli.

Tymczasem w 2020 roku front walki o język włączający się przesunął. Twierdza wydaje się nie do zdobycia, ale siły Neutrum nie odpuszczają.

Na czym polega język polski neutralny płciowo?

Widzicie, tu już nie chodzi tylko o formy rzeczowników.
Chodzi m.in. o zaimki: on, ona, ono to podstawa, ale poniżej pokażę Wam ich więcej.
Chodzi także o odmianę czasowników: byłam, byłem, by… tutaj zaczyna się zabawa.

Wchodzimy na pole gramatyki, a to grząski grunt. Zmiana zasad jest bardzo trudna i wymagałaby szerokiego stosowania w praktyce, co z kolei jest niemożliwe, bo trudno tego oczekiwać, skoro sprawa dotyczy niewielkiej części społeczeństwa. Koło się zamyka. Tak?

Nie! Koło jest otwarte, polska gramatyka nie ma co do zasady problemu z tworzeniem czasowników w czasie przeszłym dla rodzaju nijakiego. Zacytuję za przewodniczącym Rady Języka Polskiego (2003): 

Za stroną Rady Języka Polskiego: [...] z punktu widzenia gramatycznego formy byłom, byłoś, robiłom, robiłoś, widziałom, widziałoś itd. są poprawne, zgodne z systemem językowym.

Wątpliwości budzi natomiast strona semantyczna tej kwestii: czy istnieje nadawca lub odbiorca wypowiedzi, w stosunku do którego można by użyć form rodzaju nijakiego.
źródło: rjp.pan.pl

Autor opinii pisze, że nawet dziecko (r. nijaki) pytamy mimo wszystko co robiłeś albo co robiłaś, a ono odpowiada także w formie męskiej lub żeńskiej. Proponuje dalej zastosowanie odmienionych form nijakich w literaturze, bajkach itp.

Dziś trzeba jednak uznać, że nadawcy i odbiorcy wypowiedzi z zastosowaniem rodzaju nijakiego istnieją. Mówią o tym głośno i walczą o swoje miejsce w języku!

Tutaj mogłabym uznać temat za zamknięty, ale to byłoby zbyt proste. Bo zaimek ono rodzi pewne komplikacje.

Neutralny zaimek ono

Po pierwsze, nie wszystkie osoby niebinarne chcą być określane zaimkiem, którego zwykle wobec ludzi używa się tylko po to, aby ich obrazić, odczłowieczyć albo upupić.

Po drugie, wiele osób binarnych ma problem z używaniem zaimka ono i robią to często z oporami wynikającymi z tego, co napisałam wyżej: czują, że ten zaimek ma moc obrażania, odczłowieczania i upupiania. 

Po trzecie – tożsamość płciowa ludzi nie musi się mieścić w opisie binarnym (kobieta-mężczyzna) ani w systemie, w którym mamy trzy opcje do wyboru (albo cztery, albo pięć). Płeć to szerokie spektrum i można się znajdować w bardzo różnych jego miejscach.

Nie jest więc tak, że jeśli ktoś nie czuje się dobrze ani z zaimkiem on, ani ona, to musi się z automatu czuć dobrze z zaimkiem ono.

To chyba najważniejsze przyczyny, dla których obecnie w użyciu jest o wiele więcej form neutralnych płciowo. Oto kilka przykładów ze strony zaimki.pl:

Zrzut ekranu ze strony zaimki.pl prezentuje definicję zaimków nijakich i listę: ono/jego, ono/jej, ono/jejgo, ono/jeno, ono/jenu, vono/vego
źródło: zaimki.pl

Inną propozycją jest stosowanie liczby mnogiej. Ma ona wielu zwolenników ponieważ w dawnej polszczyźnie w liczbie mnogiej zwracano się i mówiono o osobach otoczonych szacunkiem, np. Ojciec pojechali do miasta, Jak się czujecie, matko?. Ma też wielu przeciwników, zwłaszcza odkąd uczyniono z niej oficjalną formułę w czasach PRL (Jak się miewacie, towarzyszu?). 

Zrzut ekranu ze strony zaimki.pl prezentuje definicję zaimków nijakich i listę: oni/ich, one/ich, ona/ich, ony/ich, onie/ich
źródło: zaimki.pl

Neutralne zaimki i neutralną odmianę znajdziemy nie tylko na profilach aktywistów, ale także w literaturze. Autorzy tacy jak Jacek Dukaj czy Stanisław Lem stosowali je w odniesieniu do swoich postaci i nie był to nigdy wielki temat debaty – dopóki ktoś nie postanowił wykorzystać takich form także w życiu.

A rzeczowniki neutralne płciowo?

W tej chwili są na to 4 sposoby.

  1. Zastosowanie deski: fotograf_ka – zastosowanie znaku „_” czyli tzw. „deski” lub „podłogi” daje graficzną-fizyczną przestrzeń na wszystkie osoby pomiędzy. Może się sprawdzić na piśmie, ale nie w mowie.
  2. Forma opisowa: osoba wykonująca zdjęcia – rozwiązanie, które nie wszędzie się zmieści, ale ma tę zaletę, że można je wykorzystać w mowie.
  3. Forma opisowa skrócona (osoba + przymiotnik/imiesłów przymiotnikowy czynny): osoba fotografująca, osoba prawnicza, osoba lekarska, osoba sojusznicza – krótsze od propozycji nr 2. Da się tę metodę stosować i w mowie, i w piśmie, ale może powodować pewne niejasności, np. osoba prawnicza może być mylona z osobą prawną.
  4. Neutratywy: rzeczowniki nijakie pochodzące od innych słów, np. fotografum, blogero, filozofię.

Co znaczą końcówki?

W procesie doboru i popularyzacji końcówek neutralnych płciowo warto pamiętać, że końcówki miewają znaczenia – np. kiedy konkretna końcówka jest zwyczajowo stosowana do przedmiotów lub osób jednego typu. To m.in. dzięki temu zjawisku jesteśmy w stanie uprawiać słowotwórstwo, a tworzone słowa, choć nowe, pozostają zrozumiałe.

Co łączy wiele słów zakończonych na -ę? Dziecię, bliźnię, wnuczę, pisklę, cielę, niebożę – to wszystko słowa odnoszące się do dzieci i młodych.
Książę oczywiście nie musi być dzieckiem, ale zawsze pozostaje podległy królowi.
I choć są inne rzeczowniki kończące się na -ę (np. ciemię, plemię, imię) to jednak tam, gdzie mowa o istocie ożywionej, zawsze jest to istota w pewnym sensie niedojrzała.

To nie jest powszechna, uświadomiona i wyuczona wiedza, ale jest to informacja, którą wiele osób w sposób podświadomy czerpie z języka. I teraz wróćmy do przykładów ze Słownika neutratywów:

filozofię – jeśli zobaczymy to słowo wyrwane z kontekstu możemy zastanawiać się czy to fizolofujące dziecko, dziecko filozofów, czy niedojrzały jeszcze (choć dorosły) filozof?
reptilianię brzmi po prostu jak dziecko reptilian (dziecko, młode), nie jak opis dorosłego człowieka.

Kto dobrze i świadomie zna polszczyznę, ten będzie miał przechlapane na tej wojnie!

Ale to nie powinno powstrzymywać nikogo przed próbami tworzenia i wprowadzania do języka form neutralnych. Skoro jest taka potrzeba, skoro są odbiorcy i nadawcy, czas by pojawiły się słowa.

Prostota to cnota

Jesteśmy w stanie uczyć się języków dlatego, że są zbiorami zasad, a nie wyjątków. Jeśli celem jest wprowadzenie nowych form do szerokiego użycia, warto skupić się na wdrażaniu tych form, które łatwo powielać.

Rozwiązaniem nie jest wymyślenie kreatywnych neutratywów dla wielu słów – choć widziałam bardzo wpadające w ucho i dowcipne pomysły jak kumpello czy nauczyciełło.

Aby formy neutralne zadomowiły się w polszczyźnie potrzebujemy kilku(nastu) wzorów odmiany, które stosować będziemy mogli z powodzeniem do każdego rzeczownika jaki przyjdzie nam do głowy.

Zbiór wyjątków, choćby nie wiem jak był trafny, nie rozwiąże problemu, ponieważ język to system, a tak istotna jego zmiana wymaga rozwiązań systemowych. Potrzeba tu wsparcia językoznawczego, polonistycznego, być może antropologicznego.

Jest wiele pytań, np.:

  1. jak zbudować skuteczny system budowy neutratywów?
  2. które zaimki najlepiej sprawdzają się w polszczyźnie pisanej i mówionej?
  3. jaką formę liczby mnogiej stosować w odniesieniu do zbiorowości mieszanych płciowo?

Mam nadzieję, że powstają już o tym doktoraty! Mam nadzieję, że prace naukowe przełożą się na konkretne propozycje rozwiązań.

Podsumujmy problemy i rozwiązania:

  1. Problem gramatyczny? Tak naprawdę nie istnieje.
  2. Problem słownikowy? Pojawiają się pierwsze próby wypełnienia tej luki, ale potrzebne będzie podejście systemowe by te warianty były szeroko przyswajalne.
  3. Problem frazeologiczny? Rozwiązaniem jest edukacja i szacunek do drugiego człowieka.

Skoro więc jesteśmy przy szacunku, zróbmy coś by osobom niebinarnym było w polszczyźnie nieco łatwiej.

Jak wesprzeć osoby niebinarne?

1. Neutralne płciowo sformułowania

Przykład: jeśli jesteś lekarzem i zawsze pytasz „Co pana sprowadza?”, „W czym mogę pani pomóc?” możesz to zmienić na „W czym mogę pomóc?”.

Przykład: jeśli często rozmawiasz z ludźmi, co do których płci nie masz pewności, możesz wykorzystać nieco tylko archaiczne „Z kim mam przyjemność” zamiast „Jak się pan/pani nazywa”. To nie jest hipotetyczna sytuacja – kilka razy w życiu zdarzyło mi się powiedzieć przez telefon do mężczyzny per pani i na odwrót, bo zmylił mnie głos. Od tamtej pory bardzo uważam!

Takich neutralnych sformułowań są dziesiątki, trzeba się tylko postarać znaleźć je w sytuacjach, które nam się akurat zdarzają.

2. Oznaczanie własnych zaimków

Nazywam się Agnieszka Wąsowska i raczej każdy w Polsce założy, że jestem kobietą. Macie szczęście, rzeczywiście nią jestem. Ale gdyby moje imię i nazwisko zobaczył ktoś z Wietnamu albo Somalii mogliby mieć wątpliwości. Oznaczanie zaimków jakimi należy się do nas zwracać bywa bardzo pomocne w kontaktach międzynarodowych, a jednocześnie pomaga osobom niebinarnym ponieważ normalizuje podawanie tych informacji.

Ciekawostka!

Rada Języka Polskiego nie musi zgadzać się ze sobą we wszystkim. Cytowana wcześniej notatka ze strony RJP miała dalszy ciąg:

Z powyższą opinią nie zgodziła się prof. J. Puzynina. Jej zdaniem formy byłom, byłoś są niesystemowe; pojawiają się w tekstach głównie na mocy licentia poetica. [...]
Z opinią prof. Puzyniny, że formy rodzaju nijakiego czasu przeszłego są niesystemowe, nie zgodzili się prof. A. Dąbrowska oraz prof. prof. J. Bralczyk i W. Pisarek. J. Bocheński dodał, że z dwu równoważnych i to samo znaczących struktur: Gdzieś ty było? oraz Gdzie ty byłoś? utrwalona i niebudząca wątpliwości poprawnościowych jest tylko ta pierwsza.
źródło: rjp.pan.pl

I jeszcze to: J. Bocheński dodał, że z dwu równoważnych i to samo znaczących struktur: Gdzieś ty było? oraz Gdzie ty byłoś? utrwalona i niebudząca wątpliwości poprawnościowych jest tylko ta pierwsza.

Przypomnę, że to był 2003 rok, a RJP analizowała tę kwestię raczej z czysto teoretycznego punktu widzenia. W Polsce nikt wtedy nie mówił jeszcze otwarcie o niebinarności.

Jeśli to czytasz to bardzo dziękuje za uwagę! Mam nadzieję, że przekazałam Ci coś nowego i interesującego. A jeśli uważasz, że się mylę albo coś wymaga uzupełnienia, zostaw proszę komentarz!

Linki, źródła:

Opinia Rady Języka Polskiego, Byłom, byłoś

Zaimki.pl – lista popularnych zaimków z przykładami użycia w mediach i literaturze oraz Słownik Neutratywów

Dziękuję zespołowi Zaimki.pl za ciekawą korespondencję na temat feminatywów i neutratywów!

Słowniczek pomocnych słów:

Feminatyw – rzeczownik rodzaju żeńskiego utworzony od rzeczowików innych rodzajów, a także rzeczownik nazywający kobiece zawody lub funkcje (np. gościni, gościa, lekarka)

Maskulatyw – rzeczownik rodzaju męskiego utworzony od rzeczownika innych rodzajów (np. przedszkolanek)

Neutratyw – rzeczownik rodzaju nijakiego utworzony na podstawie innego słowa lub służący do opisu osoby posługującej się zaimkami nijakimi, a także innych przedmiotów i zjawisk w rodzaju nijakim (np. bliźnię, artystum, dzbaniszcze).

Dukaizm – słowo lub forma językowa stworzona przez Jacka Dukaja. W kontekście języka neutralnego płciowo dukaizmami nazywamy zaimki i sposób odmiany słów z wykorzystaniem litery u (obecne w książce Perfekcyjna niedoskonałość).

Tożsamość płciowa – osobiste poczucie (czy też wiedza na temat) własnej płci.

Płeć kulturowa, gender – zespół zachowań, norm i wartości przypisanych przez kulturę do każdej z płci. (Wikipedia, dostęp: 12.09.2020).

Płeć biologiczna – zespół cech pozwalających dzielić organizmy na męskie i żeńskie. W praktyce formalne przypisanie następuje zaraz po narodzinach dziecka wyłącznie na podstawie identyfikacji zewnętrznych narządów płciowych (które stanowią tylko jeden z wielu czynników określenia płci).

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.